به گزارش خبرنگار اقتصادی ایرنا، پنجم خرداد هر سال، روز اکتشافی مهم و سرنوشت ساز برای کشورمان است زیرا در این روز پای طلای سیاه به اقتصادی ایران باز شد.

در آغاز قرن بیستم، زمانی که ایران در سکوت سنگین انزوای ژئوپلیتیکی و فرسایش تاریخی بنیان‌های تمدنی به سر می‌برد، نخستین جرقه‌ بیداری در ژرفای زمین شعله کشید. در ۲۸ مه ۱۹۰۱، ویلیام ناکس دارسی، تاجر بلندپرواز انگلیسی، امتیاز انحصاری اکتشاف و بهره‌برداری از نفت در بخش وسیعی از خاک این سرزمین را از دربار قاجار دریافت کرد. این قرارداد تنها توافقی اقتصادی نبود، بلکه سرآغاز یکی از بزرگ‌ترین تحولات ژئوپلیتیکی خاورمیانه به‌شمار می‌رفت؛ نقطه‌ای که در آن سیاست، فناوری، اقتصاد و استعمار هم‌زمان به جنبش درآمدند.

دارسی رؤیای کشف طلای سیاه را در سر می‌پروراند، اما تحقق این رؤیا تنها با سرمایه ممکن نبود؛ نیازمند نیرویی بود که بتواند زبان خاموش زمین را بشنود. از همین ر، جورج برنارد رینولدز، زمین‌شناس و مهندس باتجربه، مأمور شناسایی و حفاری شد. او که با سرزمین‌های گرم و ناهموار بیگانه نبود، به خوزستان اعزام شد؛ دیاری ساکت، با بادهایی سوزان، خاکی خسته و رازی چند هزار ساله در سینه!

در زمستان سخت سال ۱۲۸۶ هجری شمسی، عملیات حفاری در مسجدسلیمان آغاز شد. زمین در برابر مته‌های حفاری لب فروبسته بود؛ گویی نمی‌خواست به‌راحتی اسرارش را فاش کند. بارها حفاری بی‌ثمر مانده بود، امیدها کم‌کم رنگ می‌باخت و سرمایه‌گذاران مأیوس می‌شدند. دارسی دستور توقف عملیات را صادر کرد، اما رینولدز، با تکیه بر دانش و باورهای اکتشافی خود و نیروهای پرتوان محلی در دل کوه‌های زاگرس، از فرمان سر باز زد و کار را ادامه داد.

در طلیعه‌ پنجم خرداد ۱۲۸۷، چاه شماره یک در عمق ۳۶۰ متری، ناگهان فوران کرد. نفت، چونان خونی تپنده از ژرفای زمین به آسمان برخاست. آن لحظه، نه‌ فقط تولد یک صنعت، بلکه آغاز عصری نوین در تاریخ ایران و منطقه بود. مسجدسلیمان، این شهر ناشناخته و خاموش، به نقطه‌ جوشان انرژی بدل و نامش در تاریخ خاورمیانه ثبت شد.

طلای سیاه، به‌سرعت از کالایی اقتصادی به ابزاری راهبردی بدل شد. قدرت‌های جهانی چشم به این سرزمین دوختند؛ سرزمینی که حالا متأثر از تحولات نفتی و نوسازی ساختار دولت، حتی نام خود را از «سرزمین پارس» به «ایران» سپرده بود. نفت ایران، پیش از ملی شدن، تحت سلطه شرکت‌های خارجی، به سوخت ماشین‌های صنعتی غرب بدل شد و همزمان، آتش جاه‌طلبی امپراتوری‌ها را شعله‌ور ساخت. از دل این چاه نه ‌فقط نفت که نظمی تازه در مناسبات بین‌الملل پدید آمد.

رد پای نفت در اعماق تاریخ کهن ایران

نخستین نشانه‌های وجود نفت در ایران به دوران کهن نسبت داده شده است و بر اساس معدود منابع مطالعاتی، از دوره سومریان (۵ تا ۶ هزار سال پیش) در شوش باستان، از قیر به جای ملات بین سنگ و آجر در بناها استفاده می‌کردند و کشتی‌ها و ظروف سفالین را با آن می‌اندودند تا آب به آنها نفوذ نکند.

در کتاب اوستا واژه نفت به‌معنای روغن معدنی آمده است که نشان از قدمت این واژه در اعصار تاریخ ایران دارد؛ بر اساس برخی منابع تاریخی با ورود به دوره هخامنشیان از نفت برای روشنایی و مقاصد طبی استفاده شده است.

هرودوت مورخ بزرگ یونانی نوشته است: در ۲۲ کیلومتری شوش، چاه‌هایی است که با چرخ از آن نفت و قیر و نمک بیرون آورده و در مخزن می‌ریزند و پس از چندی قیر و نمک ته‌نشین می‌شود و نفت به شکل مایع باقی می‌ماند. این مورخ همچنین گزارش‌هایی مبنی بر استفاده از قیر در جنگ‌های هخامنشیان و یونانیان دارد.

ابن بطوطه در قرن هشتم هجری قمری نیز در سفرنامه خود از وجود نفت و قیر در بین‌النهرین و جنوب غربی ایران امروزی خبر داده است.

ردپای خارجی در کشف نفت ایران باوجود پیشینه تاریخی

در قرن نوزدهم میلادی زمین‌شناس انگلیسی به نام «لوفتُس» به‌عنوان نخستین کاوشگر محوطه تاریخی شوش به وجود نفت در مناطق جنوب غربی ایران پی برد و این سرآغازی برای ورود غربی‌ها و گرفتن امتیاز از شاهان قاجار بود.

در اواخر قرن نوزدهم میلادی، یک هیات فرانسوی به سرپرستی «دومورگان» به «چیاسرخ» در اطراف کرمانشاه اعزام شد که گزارش آن در مجله «معادن» فرانسه انتشار یافت. با چاپ این مقاله، غربی‌ها بیش از پیش نسبت به وجود نفت در ایران آگاه شدند و همین امر زمینه حضور اعضای دارسی و انعقاد قرارداد در ایران شد.

نخستین گروه اکتشافی به سرپرستی مهندس «اداره خدمات عامه» هندوستان یعنی «جی. بی. رینولدز» به چیاسرخ اعزام شد. با وجود اینکه حفاری در مساحتی حدود ۲۵۹ هزار هکتار تا نوامبر ۱۹۰۴ ادامه یافت و دو چاه به تولید رسید، اما مقدار ناکافی و مشکل مسافت حمل نفت تا ساحل خلیج‌فارس ادامه پروژه را متوقف کرد، از این رو دارسی تصمیم گرفت چیاسرخ را رها کند و در جنوب به کاوش بپردازد.

پیچیدن صدای مته حفاری قلب تاریخ ایران را متحول کرد

با آغاز قرن بیستم در ۱۹۰۵ میلادی گروه دارسی در منطقه «مماتین» خوزستان کار حفاری را آغاز کرد. این محل هم از طرف زمین‌شناسان توصیه شده بود.

رینولدز شخصاً با حدود ۲۰ حفار بریتانیایی و کانادایی به این منطقه آمد و با وجود اینکه چاه اول به عمق ۶۶۱ و دومی ۵۹۱ متر بود هیچ کدام به نفت نرسید. پس در ۱۹۰۷، تیم رینولدز در«میدان‌ نفتون» حفاری را آغاز کرد.

در اواخر این سال دولت هند نیروی کوچکی از سربازان «هنگ هجدهم نیزه‌داران بنگال» را به فرماندهی «آرنولد ویلسون» برای حمایت حفاران تا هنگام دسترسی به نفت یا توقف عملیات به آنجا فرستاد. در ۱۹۰۸ شرکت نفت برمه، بازرسی را به منطقه اعزام کرد و گزارش داد که ادامه عملیات اکتشافی بیش از این بی‌فایده است. در پایان آوریل، رینولدز تلگرافی از لندن دریافت کرد که به او دستور داده شده بود کار را متوقف و کارمندانش را مرخص‌ کند و به‌ کشور بازگردد.

جاری شدن نفت از اعماق زمین برروی خاک تفتیده خوزستان

رینولدز به‌دلیل اعتقاد به وجود نفت در مسجدسلیمان پس از بحث با ویلسون تصمیم گرفت به بهانه خوانا نبودن متن تلگراف، کار را تعطیل نکند و از قطعه قطعه کردن دکل‌ها خودداری‌ کند تا نامه کتبی به آنها ابلاغ شود. اما تا قبل از رسیدن ابلاغ کتبی از طرف شرکت نفتی برمه به رینولدز، پژواک مته حفاری بر قلب تاریخ نشست و اوایل صبح روز ۲۶ مه ۱۹۰۸/ ۵ خرداد ۱۲۸۷، چاه شماره یک مسجدسلیمان با فوران ۱۵ متری در عمق ۳۶۰ متری به نفت رسید و یکی از اتفاق‌های بزرگ تاریخ معاصر به وقوع پیوست.

نخستین اقدام رینولدز، جمع‌آوری نفتی بود که به هدر می‌رفت، بنابراین حوضچه‌ بزرگی در دل خاک حدود ۶۰ متر دورتر از اردوگاه، حفر و نفت را به آن طرف هدایت کرد، سپس عملیات دریچه‌سازی برای چاه را آغاز کرد.

براساس گزارش فنی «سامسون» زمین‌شناس این پروژه، چاه شماره یک در عمق ۱۱۷۹ فوتی به نفت رسید. چاه دوم به عمق ۳۰۷ متر ۱۰ روز پس از چاه اول فوران کرد، بدین شکل مسجدسلیمان به‌عنوان مهد نفت‌ خاورمیانه وارد صفحات تاریخ معاصر شد. به مرور در مناطق هفتگل، نفت سفید، آغاجاری، پازنان، گچساران و لالی معادن نفت کشف و عصر صنعتی ایران شروع شد.

شروع صنعت نفت

کشف نفت از آن روز نیکو، آغاز و در پی‌ آن، بخش‌های تخصصی استخراج، توسعه، تولید، انتقال و توزیع نفت و گاز ایجاد شد. از آن زمان تا امروز، متخصصان و کاوشگران عرصه کشف منابع هیدروکربوری، با تلاش و استفاده از دانش منحصربه‌فرد فنی و مهندسی خود در حوزه‌های مختلف زمین‌شناسی، ژئوفیزیک، مهندسی نفت و عملیات حفاری چاه‌های پرریسک و پیچیده اکتشافی به‌عنوان صنعت مادر و بالادستی، پیشران صنعت استخراج تا تولید و توزیع هستند.

کاوشگران نفت در ایران و به تبع آن، مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران، از آغاز تاکنون بیش از ۲۰۰ میلیارد بشکه به‌عنوان ذخایر اثبات‌شده نفت خام کشور و حجم عظیمی گاز به عنوان ذخایر هیدروکربوری کشف کرده و نقش مؤثری در توسعه اقتصادی و صنعتی کشور داشته‌اند.

امروزه کشف منابع هیدروکربوری حجیم در دنیا کمتر شده و با وجود تکنیک‌های جدید، کشف منابع با پیچیدگی بیشتری روبه‌رو است. ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست، با این حال حجم عظیمی نفت و گاز به‌صورت غیرمتعارف و متعارف در افق‌های عمیق‌تر و در نفتگیرهای چینه‌ای و مرکب وجود دارد که هم‌اکنون با همت همکاران در مدیریت اکتشاف با تکمیل مطالعات PBE و G&G و با تکمیل برداشت، پردازش و تفسیر داده‌های ژیوفیزیکی در حال شناسایی، کشف هستیم که به تولید خواهند رسید.

اکنون نفت اکتشافی ایران در بسیاری از بازارهای جهان با وجود همه سختی ها چرخ صنعتی کشورها را به حرکت در می آورد و جایگاهی بزرگ در انرژی جهان دارد.