به گزارش خبرنگار گروه علمی ایرنا، هوش مصنوعی به عنوان هوشی که در انواع ماشین‌ها و ابزارآلات الکترونیک وجود دارد، در مقابل هوش انسان‌ امروزه در بسیاری حوزه‌ها نقش‌افرینی می‌کند. هوش مصنوعی از دهه ۵۰ میلادی و زمانی که مطرح شد و جایگاه دانشگاهی یافت تا امروز فراز و فرودهای مختلفی را طی کرده، به فضاهای دانشگاهی راه یافت، عده‌ای با آن موافقت و عده‌ای مخالفت کردند و برخی مانند هر فناوری جدید دیگری آن را شامل فرصت‌ها و تهدیدهای متنوع دانستند. اما در نهایت این فناوری نیز مانند بقیه فناوری‌ها خود را به جوامع بشری اثبات کرد و امروزه کاربست آن در همه بخش‌های مختلف زندگی همچنین تحولات سریع این فناوری باعث شده کشورهای مختلف برای سرمایه‌گذاری در آن و تدوین و تصویب قوانین مرتبط این حوزه با هم رقابت کنند.

تدوین، تصویب و ابلاغ سند ملی هوش مصنوعی همچنین تشکیل سازمان ملی هوش مصنوعی از جمله اقدامات تقنینی در زمینه توسعه هوش مصنوعی در ایران بوده است. البته اخبار دیگری در مورد تخصیص بودجه‌های قابل توجه به این حوزه هم هرازگاهی منتشر می‌شود؛ مانند جذب ۵ هزار میلیارد تومان اعتبار برای توسعه زیرساخت‌ها و کمک به شرکت‌های فعال در این زمینه، یا تخصیص ۳ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان.

علاوه بر این اقدامات و توجه به اهمیت هوش مصنوعی، مقام معظم رهبری هم که همیشه بر توسعه علمی و فناوری کشور تاکید دارند در دیدار اخیر با اعضای هیات دولت به موضوعات و اولویت‌های مختلفی اشاره کردند، ایشان همچنین با اشاره به موضوع هوش مصنوعی فرمودند: من مسئله‌ی هوش مصنوعی را مطرح کنم که یک بار دیگر هم در آن جلسه‌ی تنفیذ اشاره‌ای کردم. ببینید، امروز هوش مصنوعی با یک شتاب حیرت‌دهنده‌ای [دارد پیش میرود]؛ یعنی انسان متحیر میشود از شتابی که این فناوری عجیب در دنیا پیدا کرده و دارد پیش میرود. خب الان دستگاه‌های مختلف ما ــ نظامی و غیر نظامی ــ از هوش مصنوعی دارند استفاده میکنند، بهره‌برداری میکنند، امّا این ما را فریب ندهد. در مسئله‌ی هوش مصنوعی، بهره‌بردار بودن امتیاز نیست؛ این فنّاوری لایه‌های عمیقی دارد که باید بر آن لایه‌ها مسلّط شد.

بیانات مقام معظم رهبری و اهمیت هوش مصنوعی و تحولات سریع ‌آن در جهان، همچنین وضعیت سازمان ملی هوش مصنوعی و ضرورت انتشار اساسنامه آن طی بازه زمانی سه‌ماهه بعد از تشکیل سازمان، دلیل خوبی بود تا با محمدهادی زاهدی رئیس انجمن هوش مصنوعی گفت‌وگو کنیم. وی استادیار دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی و مدرس رشته‌های داده‌کاوی، کلان‌داده، تحلیل‌داده، شبکه‌های عصبی، محاسبات نرم و علاقه‌مند به تحقیق در حوزه‌های پردازش زبان طبیعی و هوش مصنوعی است.

این گفت‌وگو در دو بخش تنظیم شده و زاهدی در بخش اول به سوالات ما در مورد سند ملی هوش مصنوعی و سازمان ملی هوش مصنوعی پاسخ داد و برداشت خود را از سخنان مقام معظم رهبری در مورد ضرورت وارد شدن به لایه‌های عمیق هوش مصنوعی تبیین کرد و انتقادات انجمن ملی هوش مصنوعی را به عنوان گروه ذی‌نفع و غیردولتی این حوزه نسبت به هوش مصنوعی با ما درمیان گذاشت.

وی آمار موثق و مستندی نیز در زمینه هوش مصنوعی ارائه داد و گفت ایران از جهت تولید علم در حوزه هوش مصنوعی رتبه ۱۵ را دارد ولی از جهت کاربست هوش مصنوعی فاصله زیادی داریم (آمار غیررسمی رتبه ۷۰ در کاربست هوش مصنوعی است)، حدود ۷۰ هزار شرکت در زمینه هوش مصنوعی در دنیا فعالیت می کنند که ۲۵ درصد در آمریکا و ۱۶ درصد در چین مستقر هستند (رقابت تنگاتنگ دو کشور در این زمینه)؛ ۴۵۲ شرکت نیز در ایران در این زمینه کار می‌کنند که ۷۳ شرکت خدمات و محصولات قابل ارائه دارند. همچنین رتبه ایران در شاخص آمادگی هوش مصنوعی از سال ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳میلادی ۲۰ رتبه سقوط کرده است.

ضرورت توجه همزمان به حوزه نرم‌افزاری و سخت‌افزاری هوش مصنوعی

می‌دانیم هوش مصنوعی نوعی از هوش است که در ماشین آلات کاربرد دارد؛ ولی بعضی از کاربردهای آن اخیرا بیشتر رواج یافته است، مانند ابزارهای زبانی و کاربستی که مشهور شده یعنی چت جی‌پی‌تی. ضمن ارائه تعریفی کوتاه از هوش مصنوعی بفرمایید چرا بعضی ابزارهای این فناوری بیشتر کاربرد یافته است؟

تعریف ساده از هوش مصنوعی این است که چگونه می توانیم ماشین را برای انسان و انسان را برای ماشین قابل فهم کنیم تا با هم تعامل داشته باشند. اما این تعریف اکنون نیاز به بازنگری دارد. در یک دوره‌ای انسان به دنبال آن بود که ماشین قابلیت فهم داشته باشد، اما اکنون هوش مصنوعی در مرحله یا در نقطه تکینه‌گی تعامل انسان و ماشین قرار گرفته است و در بسیاری جاها نقش انسان را ایفا و بازی می‌کند. یعنی می‌تواند یاد بگیرد، تصمیم بگیرد و حتی استدلال و استنتاج کند. در مفاهیم، تعاریف و چشم انداز انقلاب صنعتی نسل پنجم (Industry ۵) گفته می شود دنیا در نقطه ای از تعامل ماشین و انسان قرار خواهد گرفت که نمی‌توان تمایزی بین آنها در انجام فعالیت‌ها قایل شد و این نهایت رشد و بلوغ هوش مصنوعی خواهد بود.

اما اینکه چرا بعضی ابزارهای هوش مصنوعی بیشتر استفاده شده و برخی هنوز به حد بلوغ نرسیده‌اند، به آگاهی و درک جامعه از مفاهیم و مزایا و دستاوردهای هوش مصنوعی بستگی دارد. هر چه سطح انتظار مردم و هر چه فهم و درک جامعه از هوش مصنوعی بالاتر و هوشمندانه‌تر باشد، بهره‌گیری و نگاه ما نیز به هوش مصنوعی ارتقا می‌یابد. اگر نگاه ما به هوش مصنوعی محدود به پرسیدن روزی چند سوال باشد، به برخی از ابزارهای متداول مثل چت‌بات‌های مبتنی بر الگوهای زبانی بزرگ محدود می‌شویم.

اما گاهی می‌خواهیم هوش مصنوعی در حوزه‌های مهمی مانند اقتصاد، پیش‌بینی بازار سرمایه، پزشکی و سلامت و حتی در تنقیح قوانین دستیار انسان باشد، آن زمان سطح دانش و انتظار هم بالاتر خواهد بود. مثلا دولتی قصد دارد تصمیم مهمی در حوزه اقتصادی اتخاذ کند، این ظرفیت و قابلیت وجود دارد که با استفاده از هوش مصنوعی و مدل‌سازی تصمیم، تبعات این تصمیم را پیش بینی‌ کنیم. برای نمونه آیا قیمت ارز باید ثابت بماند یا باید تغییراتی اعمال شود؟ برای یافتن پاسخی دقیق‌تر به این سوال می‌توانیم با مدلسازی تصمیم نسبت به اتخاذ تصمیم‌گیری هوشمندانه تر مبتنی بر دانش و الگوریتم های هوش مصنوعی استفاده کنیم.

چه زیرساخت‌هایی برای بهره گیری موثر از هوش مصنوعی نیاز است؟

زیرساخت‌های پردازشی و ذخیره‌سازی بسیار مهم هستند؛ در کنار زیرساخت‌های سخت‌افزاری، وجود دادگان و داده‌های استاندارد. اگر هر میزان زیرساخت داشته باشیم، ولی داده باکیفیت و استاندارد و جامع نداشته باشیم، نمی توانیم به تحلیل داده‌ها و استخراج الگو و بینش دست پیدا کنیم. بنابراین در کنار توجه به حوزه سخت‌افزاری و زیرساختی هوش مصنوعی باید به حوزه‌های نرم هم توجه داشت. حوزه نرم هوش مصنوعی می‌تواند شامل توسعه و حمایت شرکت‌های دانش‌بنیان، پرورش و آموزش نیروی متخصص و توسعه مهارت‌ها، تدوین قانون و مقررات و برنامه های عملیاتی، پیوست‌های فرهنگی، حقوقی، اخلاقی و تخصیص اعتبارات ملی، ایجاد همین دادگان و مجموعه داده‌های باز و استاندار باشد. البته اکنون در کشور سند ملی هوش مصنوعی را داریم، ولی هنوز در اول راه هستیم و باید مجموعه‌ای از مقررات و استانداردها بر اساس آن تدوین شود.

بنابراین اگر یکباره سراغ زیرساخت‌ها بخواهیم برویم، بدون توجه به جنبه‌های نرم، مانند این خواهد بود که خودروی آخرین مدلی خریده‌ایم، بدون اینکه راننده ماهر یا زیرساخت‌های جاده‌ای و حمل و نقل و قوانین راهنمایی و رانندگی و غیره داشته باشیم و عملا هزینه هنگفتی انجام شده بدون داشتن افق و چشم انداز روشن.

سند ملی هوش مصنوعی برنامه عملیاتی ندارد

سند ملی هوش مصنوعی چه میزان به توسعه هوش مصنوعی کمک می‌کند؟

در سند ملی هوش مصنوعی به تقویت شرکت‌های نوآور و فناور، استارتاپ‌ها و شرکت‌های بزرگ حوزه هوش مصنوعی اشاره و شاخص هایی تعریف شده است؛ مبنی بر اینکه باید این پیشران‌های حوزه هوش مصنوعی به چه تعدادی برسند، چه میزان فروش و صادرات محصولات و خدمات در این زمینه داشته باشند و حتی چه تعداد متخصص در این زیست‌بوم باید مشغول به فعالیت باشند و مواردی دیگر؛ ولی برنامه عملیاتی برای رسیدن به چشم اندازهای ترسیم شده در سند مشاهده نمی‌شود.

یکی از نقدها به سند ملی هوش مصنوعی فقدان وجود تقسیم کار و نگاشت نهادی است. اما مهم‌ترین رسالت یک سند ملی بعد از تدوین چشم‌اندازها، تعیین تکلیف نگاشت نهادی است. امیدواریم سند در کمترین زمان با حضور تمام کنشگران موثر و در زیست‌بوم هوش مصنوعی کشور بازنگری شود، اما فرصت باقی است تا بخش عمده‌ای از این نقدها و پیشنهادات در تدوین مقررات و آیین‌نامه‌های اجرایی و برنامه‌های عملیاتی گنجانده و اعمال شود. یکی از اقدامات برای تقویت زیست‌بوم هوش مصنوعی، توجه به استارتاپ‌ها، شرکت‌های دانش‌پایه و بخش خصوصی و سرمایه گذاری ملی است.

در برهه‌ای از زمان، موضوع سواد خواندن و نوشتن اولویت کشور شد و نهصت سوادآموزی تاسیس شد و فعالیت موفقیت‌آمیزی داشت، در مقطع زمانی دیگری، فضای مجازی اولویت شد و نهضت سواد رسانه مطرح شد، اگرچه فراگیر نشد ولی در سطح نخبگان فهم و درک شد. اکنون نیاز به یک نهضت داریم، نهضت آشنایی با هوش مصنوعی و هر مولفه‌ای که به شکل گیری این نهضت کمک کند در رسیدن به چشم انداز موثر است.

در سال‌های های نه‌چندان دور موضوع تربیت نیروی متخصص و جوان و کارآمد برای آماده سازی جهت سپردن مسئولیت های اجرایی به ایشان و بحث کادرسازی برای کشور مطرح و همان زمان مصوب شد هر دستگاه اجرایی باید یک مشاور جوان داشته باشد، یا در دوره ای دیگر برای استفاده از ظرفیت بانوان کشور مقرر شد هر دستگاه اجرایی یک مشاور در امور بانوان داشته باشند، امروز هم هر دستگاهی که اثرگذاری ملی دارد حتما یک مشاور خبره در زمینه هوش مصنوعی داشته باشند.

اکنون به نظر می ‌رسد معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور به نوعی متولی اجرای سند ملی هوش مصنوعی است ولی زیرساخت‌ها در اختیار وزارت ارتباطات است. بنابراین سوالاتی پیش می‌آید که ارتباط این سازمان با وزارتخانه‌های دیگر چیست؟

این موضوع در سند ملی هوش مصنوعی تعیین تکلیف شده است، سازمان ملی هوش مصنوعی ذیل شخص رئیس ‌جمهور، متولی اصلی هوش مصنوعی است. ولی تا قبل از شکل گرفتن سازمان هر بخش یا نهادی به فراخور ماموریت های خود کارهایی انجام داده اند، از جمله معاونت علمی، وزارت ارتباطات و وزارت علوم.

بر اساس سند ملی هوش مصنوعی، از زمان ابلاغ سند ۳ ماه فرصت هست تا اساسنامه سازمان پس از تایید شورای راهبری هوش مصنوعی، جهت تایید به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه شود. این شورای راهبری هم وظیفه برنامه ریزی، راهبری، نظارت و هماهنگی های لازم جهت اطمینان از حسن اجرای محتوای سند را بر عهده دارد. در همین جا نقد دیگری بر سند داشته باشیم این است که ترکیب شورای راهبری هوش مصنوعی بیشتر اعضای حقوقی هستند و تنها به دو عضو حقیقی خبره اکتفا شده است؛ در حالیکه پیشنهاد می شود در این جمع حداقل حضور ۷ نفر عضو حقیقی خبره حضور داشته باشند.

نقش دولت و سازمان هوش مصنوعی در توسعه این فناوری چیست؟

دولت باید نقش تسهیلگری و بازی‌سازی داشته باشد، یعنی نقش تصدی گری و اجرایی دولت کمرنگ تر باشد. یک نگرانی این است که مبادا دولت دچار اشتباه راهبردی شده و نقش بازیگری را ایفا کند. در پیش‌نویس اولیه اساسنامه سازمان هوش مصنوعی، در برخی بندها شان اجرایی برای این نهاد قائل شده است که نباید اینطور باشد. رسالت انجمن ملی هوش مصنوعی، توسعه و ترویج دانش و فناوری هوش مصنوعی و تشکیل شبکه نخبگانی و کمک به تکمیل این زیست بوم است. یکی دیگر از ماموریت های انجمن، مشاوره فکری به سازمان ها و نهادها در ترسیم نقشه راه برای بهره گیری موثر از هوش مصنوعی است.

تکالیف برنامه هفتم پیشرفت و نقش سایر دستگاه‌ها و سازمان‌ها در توسعه هوش مصنوعی چیست؟

هر سازمان و دستگاه اجرایی با گستره ملی باید نقشه راه هوش مصنوعی خود را داشته باشد. وجود یک مشاور خبره و تشکیل کارگروه تخصصی توسعه هوش مصنوعی از پیشنهادی انجمن ملی هوش مصنوعی است. در این نقشه راه باید تکالیف و ماموریت های سازمان تدوین شود، مزید بر اینکه برخی از این تکالیف بر اساس برنامه هفتم پیشرفت کشور خواهد بود. در برنامه هفتم پیشرفت اعلام شده همه دستگاه‌های اجرایی باید برنامه خود در حوزه اقتصاد دیجیتال را تا پایان سال ارائه کنند. بر اساس هدفگذاری های برنامه هفتم باید تا پایان زمان برنامه سهم اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص داخلی به ۱۰ درصد برسد. اگرچه در برنامه به سهم هوش مصنوعی در اقتصاد دیجیتال اشاره نشده است؛ می‌توان براساس شاخص‌هایی که در سند ملی به آن ها اشاره شده است سهم و تکلیف هر سازمان را مشخص کرد، مثلا براساس شاخص نسبت حجم فروش محصولات و خدمات هوش مصنوعی به تولید ناخالص ملی و یا براساس حجم صادرات محصولات و خدمات هوش مصنوعی.

وزارت علوم به دانش تولید این حوزه می‌تواند کمک کند. برای نمونه در زمینه آزمایشگاه‌های تخصصی و مرجع هوش مصنوعی کمبود داریم و این مساله برای دانشجویانی که در این زمینه پایان نامه می ‌نویسند یا برای استادانی که تحقیق می‌کنند مشکلاتی ایجاد کرده است. نیازمند آزمایشگاه تخصصی در کشور هستیم که استادان دانشگاه‌ و دانشجویان بتوانند از آن استفاده کنند.

۲۵ درصد شرکت‌های هوش مصنوعی مستقر در آمریکا

مقام معظم رهبری بر توسعه فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی تاکید دارند و در دیدار اخیرشان با هیات دولت عنوان داشتند هوش مصنوعی دارای لایه‌های عیمقی است که ما باید وارد این لایه‌های عمیق بشویم. از نظر شما منظور ایشان چیست و چطور می‌توان به این حوزه‌ها دست یافت؟

تولیدات علمی ایران از سال ۱۳۸۶ با رشد و شیب قابل توجهی همراه بود که دلیل عمده آن توسعه و ارتقا تجهیزات ‌آزمایشگاهی، حمایت شرکت های دانش بنیان و استارت آپ ها، تخصیص پژوهانه و گرنت، فرصت های مطالعاتی و تعاملات بین المللی بوده است. در حوزه تولیدات علمی در زمینه هوش مصنوعی نیز جمهوری اسلامی ایران رتبه اول منطقه و رتبه ۱۵ دنیا را دارد. ولی در زمینه کاربردی سازی فناوری و آمادگی برای پذیرش فناوری هوش مصنوعی رتبه قابل قبولی در دنیا نداریم.

بیانات مقام معظم رهبری و اشاره به لایه های عمیق هوش مصنوعی، می‌تواند برداشت های متفاوتی داشته باشد. لایه‌های عمیق را می‌توان در دو سطح تعریف و تعبیر کرد؛ یکی لایه‌های عمیق پردازشی، ذخیره سازی و زیرساختی است و دیگری لایه های عمیق علمی، فناوری و نرم خواهد بود. هر میزان در زمینه تولید علم پیشرفت کنیم ولی در کاربردی سازی و کاربست پیشرفت نکنیم، در نهایت نمی توانیم از این دانش و فناوری بهره کافی ببریم. فاصله و شکاف زیاد بین تولیدات علمی هوش مصنوعی و کاربردی سازی آن، حکایت از عدم وجود نهادهایی است که بایستی نقش واسط و تسهیل گر فی مابین جامعه و دانشگاه را ایفا نمایند.

آخرین آمار و اطلاعات حاکی از فعالیت ۷۰ هزار شرکت هوش مصنوعی در سراسر جهان وجود دارد که ۲۵ درصد از این شرکت های هوش مصنوعی در آمریکا و ۱۶ درصد در چین مستقر هستند. در حال حاضر بیش از ۱۱۵ میلیون شرکت از هوش مصنوعی استفاده می کنند و نکته جالب اینکه سرمایه گذاری جهانی هوش مصنوعی بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ بیش از ۷ برابر افزایش یافته و چین بالاترین نرخ جهانی استقرار هوش مصنوعی (۵۸ درصد) را دارد. در حالیکه در ایران تاکنون ۴۵۲ شرکت در حوزه‌های مرتبط با هوشمندسازی ثبت شده و از این تعداد ۷۳ شرکت به طور مشخص و تخصصی در حوزه تولید محصول یا خدمت بر پایه هوش مصنوعی فعالیت دارند.

یکی از برداشت‌ها از فرمایشات مقام معظم رهبری می‌تواند تولید محصولات با فناوری پیشرفته همچون تراشه و ریزتراشه‌ها باشد که می‌توانیم با مهندسی معکوس و با انتقال فناوری و برنامه زمانبدی به تولید آنها دست یابیم و این فناوری را بومی کنیم. لایه‌ عمیق و البته پیچیده دیگر هوش مصنوعی می‌تواند ناظر به حوزه تعاملات بین‌المللی در زمینه فناوری باشد. این روزها می‌بینیم اولین معاهده بین‌المللی در هوش مصنوعی توسط ۲ کشور و اتحادیه اروپا امضا شده است. گردهمایی های بزرگی در کشورهای مختلف مانند کره جنوبی، ژاپن و انگلیس برگزار شده است ولی اثری از حضور ایران در هیچ کدام نیست. حتی عربستان در حال تدارک میزبانی گردهمایی بزرگ مؤثران هوش مصنوعی دنیاست. در یک ماه گذشته نمایشگاه‌های بزرگ هوش مصنوعی در چین و امارات متحده عربی برگزار شد. بدیهی است وقتی در جریان رویدادها و نشست‌های بین‌المللی و مذاکرات دیپلماسی از جنس فناوری نباشیم در تنظیم الزامات، ملاحظات و استانداردها هم نخواهیم بود و اگر نقش موثر نداشته باشیم، حتما متاثر از تصمیمات جامعه بین الملل خواهیم بود.

بنابراین باید به دیپلماسی فناوری توجه جدی داشته باشیم؛ دقیقا مشابه زمانیکه کشور احساس کرد باید دیپلماسی اقتصادی را به عنوان محرکی برای رونق اقتصادی فعال نماید، بنابراین در وزارت امور خارجه معاونت اقتصادی شکل گرفت و به این روند کمک کرد. اکنون هم نیازمند توسعه دیپلماسی فناوری هستیم تا در دنیا حرف بزنیم و حرف ما شنیده شود. در منظقه غرب آسیا بازیگر فعال حوزه فناوری باشیم و این نقش را در بین کشورهای جهان اسلام در حوزه فناوری بسط دهیم و فرصت هایی را برای استفاده از ظرفیت کشورهای همسایه و کشورهای جهان اسلام فراهم آوریم.

آیا هیچ شرکتی هست که در ابعاد و به اندازه شرکت اوپن ای آی در ایران فعال باشد؟

خیر در این حد نیستند. ولی صنایع دفاعی و اپراتورهای تلفن همراه و چند شرکت فعال در حوزه بانکی، فعالیت‌هایی را طی ۳ سال گذشته آغاز کرده‌اند و محصولاتی نیز ارائه شده است. اگر بخواهیم بررسی کنیم چقدر در زمینه هوش مصنوعی سرمایه گذاری کرده‌ایم، توجه به شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت‌، مفید است. این شاخص که معیاری بین‌المللی و جا افتاده است، توسط موسسه آکسفورد اینسایت (Oxford Insights) طی حدود چند سال گذشته منتشر می‌کند، رتبه ایران در این شاخص از سال ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳، حدود ۲۰ پله سقوط کرده است. این شاخص بررسی می‌کند یک دولت چقدر برای پیاده سازی هوش مصنوعی در ارائه خدمات عمومی به شهروندان خود آماده است. در این شاخص محورهای فناوری، حکمرانی، داده و زیرساخت ارزیابی می‌شود، ۳۹ نشانگر در ۱۰ بعد و در ۳ محور اصلی اجزای این ارزیابی تشکیل می‌دهند.

نکته مهم و پایانی در مورد سند ملی هوش مصنوعی؟

وجود سند ملی هوش مصنوعی به رغم همه انتقادها، از نبود آن بهتر و مفیدتر است. سندی که نقشه راه را تبیین کند خوب است اما وقتی ایده آل فکر می کنیم بهتر بود سند جامعیت لازم را می داشت. لذا اولویت اول مطالبه جامعه نخبگانی و بخش فعال و موثر خصوصی و نظام صنفی بازنگری سند است، اما اگر امکان این بازنگری در کوتاه مدت فراهم نشد زمان و فرصت لازم برای مشارکت در تدوین مقررات، آیین نامه ها و الزامات و استانداردها و اعمال نظرات صاحبنظران وجود دارد.

پایان بخش اول.