واکاوی علل فجایع معدنی در جهان؛ ۸ درصد حوادث مرگبار جهان سهم این یک درصد مریم شفیعی

حادثه دلخراش روز ۳۱ شهریور معدن در طبس که منجر به کشته شدن ۵۰ نفر از کارگران در این حادثه شد، بار دیگر نگاهها را بر صنعتی متمرکز کرد که روی تاریک آن تاکنون حوادث مرگبار بیشماری در ایران و جهان از خود به جای گذاشته است.
انفجار در این معدن به دلیل تصاعد آنی گاز متان در ۲ بلوک B و C معدن زغال‌سنگ شرکت معدنجو طبس روی داد و طبق گزارش‌های منتشره، حادثه معدن طبس به عنوان پرتلفات‌ترین حادثه معدنی کشور در ۱۵ سال اخیر ثبت شد.
حوادث ناشی از کار در معادن برای کارگران این صنعت همواره یک روند پرفراز و نشیب را طی کرده و به همین علت، بسیار از کشورهای توسعه یافته در این عرصه در تلاش هستند تا با استفاده از روش‌های نوین فناوری و آموزش و نظارت مستمر ، آمار قربانیان ناشی از این گونه حوادث را به صفر برسانند.

بیش از ۵ کشته، فاجعه معدن

اصطلاح «فاجعه معدن» از نظر تاریخی برای حوادث معدنی که تعداد پنج یا بیشتر در آن حوادث کشته می‌شوند به کار می‌روداصطلاح «فاجعه معدن» از نظر تاریخی برای حوادث معدنی که تعداد پنج نفر یا بیشتر در آن حوادث کشته می‌شوند به کار می‌رود. بلایای معدن، به این معنا، زمانی به طرز وحشتناکی رایج بود. به عنوان مثال، در سال ۱۹۰۷ میلادی ، ۱۸ فاجعه معدن زغال سنگ، به علاوه دو فاجعه دیگر در صنعت معدن فلز و غیرفلز رخ داد.
در میان فجایع معدن در قرن گذشته ، از انفجار معدن زغال‌سنگ «مونونگاه» Monongah در ایالت ویرجینیای غربی آمریکا سال ۱۹۰۷ که جان ۳۶۲ نفر را گرفت، به عنوان بدترین فاجعه تاریخی این صنعت نام برده شده است.
طبق برآوردهای بین‌المللی، تعداد و شدت حوادث معدن در قرن بیست و یکم پس از دهه‌ها تحقیق، استفاده از فناوری‌های پیشرفته و اعمال نظارت و اجرای برنامه‌های پیشگیرانه به طور چشمگیری کاهش یافته است. به همین دلیل بسیاری از کشورهای موثر و فعال در این عرصه سعی کرده‌اند که آمار قربانیان حوادث معدنی را با استفاده از علم و فناوری‌های روز و رعایت شرایط ایمنی در کمتر از ۵ نفر باقی بماند و یا حتی کمتر شود.
با این وجود ، پیشگیری از تکرار حوادثی مانند بلایای گذشته برای دولت‌های فعال در این عرصه که در زمره غول‌های اقتصادی جهان هستند، همچنان بستگی به حفظ یک اولویت چندگانه اصلی دارد؛ هوشیاری، همکاری مداوم کارگران و مدیریت معدن، نیروی کار آموزش دیده و نظارت دولت.

۳۰ میلیون نفر در جهان نیروی کار معادن
نکته حائز اهمیت این است که معدن مولد مهم اشتغال نیست زیرا طبق آمار بین‌المللی، در واقع، تنها ۱ درصد از نیروی کار جهان، یعنی حدود ۳۰ میلیون نفر، در این بخش کار می‌کنندمواد معدنی عنصر اصلی اکثر صنایع تولیدی در جهان هستند و به همین دلیل تقریبا همه کشورهای مهم در این عرصه تلاش کرده‌اند تا سهم خود را از منابع طبیعی موجود در این کره خاکی ، از دل زمین بیرون کشیده و در حد قدرت و توان خود سهم بیشتری از استخراج عناصر مهم و حیاتی را به خود اختصاص دهند.
انواع استخراج معادن به طور مستمر توسط تمام کشورهای جهان انجام می‌شود، اما این فعالیت‌ها چه در سطح ملی یا مقیاس جهانی با پیامدهای اقتصادی، زیست محیطی، انسانی و اجتماعی مهمی همراه بوده است.

باید گفت منظور از عملیات معدنی در جهان شامل آن دسته از استخراج سنگ ها و مواد معدنی از پوسته زمین است که از نظر اقتصادی برای استخراج کنندگان سودمند باشد.

در یک مفهوم گسترده، اگرچه فعالیت معدنی علاوه بر عملیات زیرزمینی و روباز، موارد ضروری برای تصفیه مواد استخراج شده مانند خرد کردن، اندازه‌گیری، شستشو و تغلیظ را نیز شامل می‌شود، اما بیشتر فعالیت‌های استخراج زیرزمینی با پیامدها و حوادث ناگوار انسانی همراه بوده است.
نکته قابل توجه دیگر این است که طبق آمارهای سازمان بین‌المللی کار، معدن مولد مهمی برای اشتغال نیروی کار نیست زیرا در واقع، تنها ۱ درصد از نیروی کار جهان، یعنی حدود ۳۰ میلیون نفر، در این بخش کار می‌کنند.

صنعتی با نرخ اشتغال پایین اما مسئول ۸ درصد حوادث شغلی مرگبار جهان

با وجود این ارقام پایین اشتغال، نرخ بالای حوادث در بخش معدن در بسیاری از کشورها سبب نگرانی بین‌المللی شده است. اگرچه معدن تنها یک درصد از کل کارگران را استخدام می‌کند، اما مسئول حدود ۸ درصد از حوادث شغلی مرگبار (تقریباً ۱۵ هزار نفر در سال) است که نشان می دهد یکی از بالاترین نرخ های سوانح را در میان تمام بخش های تولیدکننده داشته باشد.

کارشناسان این عرصه می‌گویند: صنعت معدن بخش قابل توجهی از حوادث شغلی، به ویژه حوادث مرگبار را به خود اختصاص داده و به همین دلیل یکی از خطرناک ترین مشاغل در جهان محسوب می شود.
اگرچه معدن فقط یک درصد از کل کارگران جهان را به کار گرفته، اما مسئول حدود ۸ درصد از حوادث شغلی مرگبار تقریباً ۱۵ هزار نفر در سال استدر ایالات متحده، استخراج معدن یک بازوی مهم اقتصادی در این کشور است، اما از نظر تاریخی یکی از بالاترین نرخ های سوانح کشنده و غیرکشنده را در بین تمام صنایع داشته است. در اتحادیه اروپا (UE-۲۸) نیز بر اساس داده های سال ۲۰۱۹، ۰.۸۳٪ از حوادث مهم در صنایع معدنی این اتحادیه رخ می‌دهد. اگرچه در این اتحادیه استانداردهای ایمنی کار در معادن بسیار بالاست.

مرکز کنترل و پیشگیری‌ از بیماری‌ آمریکا در گزارشی جدول تعداد و نرخ تلفات شغلی معدنکاری در سال‌های ۱۹۸۳ – ۲۰۲۲ را منتشر کرده که نشان می‌دهد که آمار ناشی از حوادث معدنی از اواخر قرن ۱۹ تاکنون شاهد روند نزولی بوده است:

تولیدکنندگان بزرگ زغال سنگ در جهان چه کشورهایی هستند؟

گزارش تارنمای «ردیاب جهانی معدن زغال سنگ (GCMT)» که فعالیت بیش از ۱۵۱۳ معدن زغال سنگ را در ۵۹ کشور در سراسر جهان دنبال می کند حاکی است: هر معدن فعال با تولید ۳ میلیون تن در سال یا بیشتر و هر معدن با ظرفیت ۱ میلیون تن در سال یا بیشتر مورد بررسی و ردیابی قرار می‌گیرند.

طبق این گزارش، معادنی با ظرفیت اعلام شده فوق بسیار بزرگ هستند که به طور عمده در چین، هند، ایالات متحده آمریکا، استرالیا، روسیه، اندونزی و تعداد دیگری از کشورهای مطرح دیگر این حوزه فعال هستند. در سال ۲۰۲۰، کل تولید زغال سنگ جهانی ۷۱۱۲ میلیون تن (میلیون تن) بود که ۶ کشور بزرگ تولیدکننده زغال سنگ ۹۰.۱۶ درصد از کل جهان تولیدات جهان را به شرح ذیل به خود اختصاص داده بودند:
۱- چین با ۳۷۴۳ میلیون تن (۵۲.۶ درصد)
۲- هند ۷۷۹ میلیون تن (۱۰.۹۵ درصد)
۳-اندونزی ۵۵۱ میلیون تن (۷.۷ درصد)
۴- آمریکا ۴۸۸ میلیون تن ۶.۸۶ درصد
۵- استرالیا ۴۷۳ تن (۶.۶۵ درصد)
۶- روسیه ۳۸۶ تن (۵.۴ درصد).

تفاوت حوادث معدنی

طبق گزارش‌های بین‌المللی هر یک از تولیدکنندگان عمده زغال سنگ در جهان نوعی از حوادث مرگبار را تجربه کرده‌اند. به طور مثال از نظر انواع حوادث، چین در معرض حوادث ناشی از نشت گاز و ریزش سقف در معادن بوده است. معادن ایالات متحده مستعد سقوط، کشش و حوادث مکانیکی بوده، هند حوادث ناشی از سقوط (افراد و اشیاء) و حوادث دیگر را به نام خود ثبت کرده و معادن روسیه نیز مستعد حوادث ناشی از آتش سوزی و انفجار است.

البته اکنون تعداد حوادث معدن و مرگ و میر ناشی از آن در کشورهای بزرگ تولید کننده زغال سنگ در مسیر نزولی قرار دارد و حتی برخی از آن‌ها امیدوارند تا با استفاده از ربات‌های جایگزین انسان نرخ قربانیان این حوادث را به صفر برسانند.

در حالی که آمارهای جهانی نشان می‌دهد که تعداد تلفات ناشی از حوادث معدنی در قرن بیست و یک تاکنون به طور قابل توجهی در کشورهای مختلف کاهش یافته است، اما حوادث تلخ معدن همواره بر ضرورت تقویت اصول ایمنی در کار در اعماق زمین تاکید داردجمع بندی
زغال سنگ نقش بسیار مهمی در ساختار مصرف انرژی در جهان ایفا کرده و به همین دلیل تولیدکنندگان بزرگ در این عرصه رقابت تنگاتنگی نیز با یکدیگر دارند. بنابراین تجزیه و تحلیل انواع حوادث معادن زغال سنگ در کشورهای عمده تولید کننده زغال سنگ از اهمیت بالایی برخوردار است.

نکته حائز اهمیت این است که در حالی که آمارهای جهانی نشان می‌دهد که تعداد تلفات ناشی از حوادث معدنی از اوایل قرن بیستم تاکنون به طور قابل توجهی در کشورهای مختلف کاهش یافته است، اما در سال های اخیر حوادث تلخ معدن همواره بر ضرورت تقویت اصول ایمنی در کار در اعماق زمین تاکید دارد.

نکته مهم دیگر این است که اگرچه چنین حوادثی در جهان سالانه سبب جان باختن بیش از ۱۵ هزار نفر در سال شده است ، اما میزان و شدت آن از کشور به کشوری متفاوت است. در واقع کشورهایی که خود را ملزم به رعایت استاندارهای بین‌المللی ایمنی کار و استفاده از تجهیزات و فناوری‌های پیشرفته کرده‌اند، بیش از دیگر در زمینه کاهش تلفات انسانی ناشی از حوادث معدنی موفق بوده‌اند.

به طور مثال طبق آمارهای منتشره، چین بزرگترین صنعت معدنی جهان را دارد و سالانه بالغ بر ۳ میلیارد تن زغال سنگ تولید می کند اما در حالی که تولید ۴۰ درصد زغال سنگ را درجهان به خود اختصاص داده در عین حال مسئول ۸۰ درصد مرگ و میر ناشی ا زحوادث در معدن بوده است.
بنابراین برای اینکه کشور شاهد فاجعه دیگری در معادن نباشد، فعالان و تولیدکنندگان این عرصه باید گام‌های بلند و موثری در مسیر کاهش تعداد قربانیان حوادث ناشی از کار با ارتقای سطح استانداردهای علمی- ایمنی کار خود بردارند.

منبع:

https://wwwn.cdc.gov/NIOSH-Mining/MMWC/Fatality/NumberAndRate
https://arlweb.msha.gov/MSHAINFO/FactSheets/MSHAFCT۸.htm
https://www.bbc.com/news/world-latin-america-۱۱۵۳۳۳۴۹
https://www.worldometers.info/coal/coal-production-by-country/
https://www.bls.gov/opub/ted/۲۰۲۳/mining-fatalities-rose-۲۱-۸-percent-from-۲۰۲۰-to-۲۰۲۱.htm
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S۰۰۲۲۴۳۷۵۲۳۰۰۱۰۰۷
https://wwwn.cdc.gov/NIOSH-Mining/MMWC/Fatality/NumberAndRate
https://www.statista.com/statistics/۳۰۰۲۴۴/number-of-casualties-in-mining-accidents-globally/