“هامون” اسیر بند کمال‌خان؛ دیپلماسی آبی در راه نجات حیات شرق ایران

به گزارش ایرنا، تالاب هامون این نگین فیروزه‌ای شرق ایران، روزگاری در آغوش بادهای سیستان می‌رقصید و سخاوتش را بی‌دریغ به مردم و زیستمندان هدیه می‌داد، آبی که جان بود، نانی که سفره‌ها را رنگین می‌کرد و امیدی که در چشمان صیادان، دامداران و کشاورزان می‌درخشید اما امروز، هامون نه آبی دارد، نه نانی، نه امیدی و در بند بی‌رحم سدها گرفتار شده و زخم بی‌تدبیری، آن را به تلی از غبار بدل کرده است.

سد کمال‌خان واقع در کشور افغانستان بر بستر رودخانه هیرمند، نه فقط دیواری از سیمان، که بندی از بی‌مهری است که نفس‌های تالاب هامون را بند آورده و قفل‌های آهنین این سد، شریان حیاتی هامون و هیرمند را بسته و قطره‌های زندگی را پشت دیواره‌های بلندش حبس کرده است.

امروز، بادهای سیستان به‌جای ترنم آب، گرد و غبار را در آسمان می‌پراکنند و هامون که روزگاری پناهگاه پرندگان مهاجر بود، حالا به بیابانی متروک تبدیل شده که نه برای پرندگان مأوا دارد و نه برای مردمان امید؛ بیماری‌های تنفسی و چشمی در میان مردم سیستان جولان می‌دهد، اقتصاد منطقه فروپاشیده و کوچ ناگزیر، آخرین چاره ساکنان آن شده است.

چشم‌ها به افق دوخته شده، به روزی که شاید دوباره هیرمند جاری شود و هامون جان گیرد شاید هم این امید، آخرین چیزی باشد که در دل کویر خاموش نمی‌شود

تالاب هامون که در سال ۱۳۹۴ به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره در یونسکو ثبت شد، امروز تنها عنوانی بر روی کاغذ است. پرندگان مهاجر که زمانی به این پناهگاه طبیعی روی می‌آوردند، مسیرشان را تغییر داده‌اند گونه‌های جانوری در حال انقراض‌اند و گیاهان بومی در گردوغبار محو می‌شوند این تالاب، که بخشی از هویت زیست‌محیطی و تاریخی ایران بود، اکنون در خطر فراموشی است.

اما با تمام این تلخی‌ها، مردم سیستان هنوز امید را از دست نداده‌اند در دل این خشکی، هنوز نجوای زندگی شنیده می‌شود. چشم‌ها به افق دوخته شده، به روزی که شاید دوباره هیرمند جاری شود و هامون جان گیرد شاید هم این امید، آخرین چیزی باشد که در دل کویر خاموش نمی‌شود.

در نهایت، سرنوشت هامون و مردمش، در گرو تعاملاتی است که فراتر از مرزها شکل می‌گیرد؛ تعاملی که اگر از دل همسایگی، احترام به طبیعت، و درک مشترک از بحران‌های زیست‌محیطی برخیزد، شاید بتواند روزنه‌ای از حیات را به این سرزمین بازگرداند. اما اگر بی‌تفاوتی و سیاست‌های خودخواهانه ادامه یابد، هامون تنها یکی از نخستین قربانیان تغییرات اقلیمی و سوء مدیریت منابع در منطقه خواهد بود.

دیپلماسی فعال، احیای حقابه، مدیریت پایدار منابع آبی و همدلی ملی و بین‌المللی، می‌تواند هامون را از بند کمال‌خان رها کند، صدای هامون خاموش نشده، هنوز می‌توان پژواک حیات را در آن شنید، اگر پیش از آنکه دیر شود، برای نجاتش برخیزیم.

سدهای متعدد؛ نفس هامون را گرفت

کاهش ورودی آب از افغانستان، ساخت سدهای متعدد بر رودخانه‌های تغذیه‌کننده، تغییرات اقلیمی و سوءمدیریت، حیات این اکوسیستم ارزشمند را به مخاطره انداخته است. تالاب هامون، بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین شرق ایران، سال‌هاست که در وضعیت بحرانی به سر می‌برد؛ روزگاری این پهنه آبی منبع حیات برای هزاران انسان و زیستمندان آن بود، اما امروز بیشتر به یک بستر خشک و منشأ گردوغبار تبدیل شده است نبود حقابه کافی، سدسازی‌های گسترده در بالادست و بی‌توجهی به مدیریت پایدار منابع آبی، نفس‌های آخر هامون را به شماره انداخته است.

تالاب هامون باید به یکی از اولویت‌های اصلی مدیریت منابع آب کشور تبدیل شود

خشک شدن تالاب نه‌تنها گونه‌های نادر گیاهی و جانوری را تهدید می‌کند، بلکه معیشت جوامع محلی را نیز تحت تأثیر مستقیم قرار داده است؛ صیادان، دامداران و کشاورزان که روزگاری از برکت هامون ارتزاق می‌کردند، اکنون با چالش‌های اقتصادی و مهاجرت ناخواسته دست‌وپنجه نرم می‌کنند افزون بر این، توفان‌های گردوغبار برخاسته از بستر خشک تالاب، سلامت ساکنان منطقه را به خطر انداخته و میزان بیماری‌های تنفسی، چشمی و قلبی را افزایش داده است.

کارشناسان محیط‌زیست معتقدند که حل بحران هامون نیازمند یک دیپلماسی قوی در سطح بین‌المللی و همکاری‌های منطقه‌ای است، مذاکره با افغانستان برای احیای جریان رود هیرمند، اجرای طرح‌های مدیریت جامع منابع آب، تخصیص اعتبارات ویژه، بازگرداندن حداقل میزان حقابه از منابع داخلی و جلب مشارکت جوامع محلی و نخبگان از جمله گام‌هایی است که می‌تواند به نجات این تالاب کمک کند.

افغانستان در فروردین ۱۴۰۰ اقدام به افتتاح سد کمال‌خان در ولایت نیمروز کرد که این موضوع به خشکی تالاب بین المللی هامون بیش از گذشته دامن زد

اگر امروز برای هامون چاره‌ای اندیشیده نشود، فردا نه‌تنها این میراث طبیعی از دست خواهد رفت، بلکه پیامدهای زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی آن دامن‌گیر هزاران انسان در ایران و منطقه خواهد شد و وقت آن رسیده است که هامون به یکی از اولویت‌های اصلی مدیریت منابع آب کشور تبدیل شود.

بر اساس معاهده آبی سال ۱۳۵۱ که بین ۲ کشور ایران و افغانستان به امضا رسید مقرر شد، حدود ۲۶ مترمکعب آب در ثانیه به ایران منتقل شود اما این انتقال آب هرگز همراه با برنامه و به‌ صورت منظم نبوده و با ساخت بند کمال خان جلوی اندک آبی که بر اثر سیلاب‌های غیر قابل کنترل این کشور به سمت تالاب بین المللی هامون روانه می‌شد نیز گرفته شد.

در این معاهده آمده که نباید هیچ مانعی در مسیر رودخانه هیرمند ایجاد شود اما دولت افغانستان در فروردین ۱۴۰۰ اقدام به افتتاح سد کمال‌خان در ولایت نیمروز در نزدیکی مرز ایران و در مسیر رودخانه هیرمند کرد که این موضوع به خشکی تالاب بین المللی هامون بیش از گذشته دامن زد چرا که حقابه هامون از هیرمند معمولا سالانه از طریق سیلاب ها تامین می‌شد اما با ساخت این سد انحرافی این حق هم از هامون گرفته شد.

دیپلماسی آبی در راه نجات حیات شرق ایران

در این شرایط بحرانی، سفر وزیر امور خارجه ایران، عباس عراقچی، به افغانستان و دیدار با مقامات این کشور برای تأمین حقابه ایران، امیدهای جدیدی برای نجات هامون به ارمغان آورده است و در کنار آن، استاندار سیستان و بلوچستان نیز در تلاش است تا از طریق دیپلماسی و همکاری‌های بین‌المللی، راه‌حلی برای بحران آب در این منطقه بیابد.

تنها با یک رویکرد جامع و هماهنگ در سطح ملی و بین‌المللی می‌توان از بحران‌های بیشتر جلوگیری کرده و امید را به تالاب هامون بازگرداند

این سفر که در راستای تلاش‌های دیپلماتیک ایران برای حل بحران آب و احیای تالاب‌های بین‌المللی صورت گرفت، نقطه‌ای عطف در روابط آبی ۲ کشور به شمار می‌رود. مقامات ایرانی بر لزوم بازگشت جریان طبیعی آب به هامون تأکید کردند و مذاکرات برای دستیابی به توافقی جدید در حال انجام است.

اقدام دیپلماسی ایران، در شرایطی که کشور با بحران‌های زیست‌محیطی فراوانی روبه‌رو است، گامی مثبت به شمار می‌آید در کنار آن، نیاز به مدیریت داخلی و همکاری با نهادهای محیط‌زیستی برای احیای تالاب‌های داخلی و تخصیص منابع آبی بیشتر به این مناطق ضروری است. به گفته کارشناسان، تنها با یک رویکرد جامع و هماهنگ در سطح ملی و بین‌المللی می‌توان از بحران‌های بیشتر جلوگیری کرده و امید را به تالاب هامون بازگرداند.

حفاظت از هامون و سایر تالاب‌های کشور، تنها با همکاری‌های مؤثر در سطح بین‌المللی، تخصیص حق‌آبه کافی و مدیریت صحیح منابع آبی میسر خواهد شد از همین رو، ضرورت پیگیری حقوقی و دیپلماتیک در کنار مدیریت پایدار منابع طبیعی، می‌تواند راه‌گشای نجات این زیست‌بوم حیاتی باشد در غیر این صورت، خطر نابودی بیشتر این اکوسیستم ارزشمند، که نه‌تنها بر ایران بلکه بر کشورهای همسایه نیز تأثیرگذار است، جدی‌تر خواهد شد.

بیشتر بخوانید:

راهبرد عراقچی در کابل؛ از حقابه ایران تا امنیت مرزی و بازگشت مهاجران افغان

از حقابه هامون تا طرح ساماندهی اتباع افغان

تقویت دیپلماسی فعال ایران در افغانستان با بهره‌مندی از ظرفیت‌های ویژه سیستان و بلوچستان

راهبرد عراقچی در کابل؛ از حقابه ایران تا امنیت مرزی و بازگشت مهاجران افغان

سفر سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و هیات همراه وی به افغانستان در حالی انجام شد که کشورمان مدت‌ها درگیر چالش‌هایی از جمله تامین حقابه هیرمند، مسائل امنیتی و بازگشت مهاجران غیرقانونی افغان به کشورشان است.

سفر رئیس دستگاه دیپلماسی ایران که همراه با یک هیات سیاسی و اقتصادی به کابل انجام شد، دیدار و گفت‌وگو با مقام‌های ارشد حکومت سرپرست افغانستان از جمله وزیر امور خارجه و رئیس الوزرا را به همراه داشت.

عراقچی در خصوص جمع بندی سفر خود به کابل به خبرنگاران گفت که همواره ایران از تحولات ۴۵ سال گذشته افغانستان متاثر شده و آثار این تحولات را تحمل کرده است.

وی موضوعاتی از جمله مهاجران افغان در ایران، مواد مخدر و یا گروه‌های تروریستی القاعده و داعش را از جمله مواردی ذکر کرد که ایران همیشه از تحولات افغانستان تاثیر گرفته است. عراقچی در بخشی دیگر از سخنانش بر مساله آب و امنیت مرزها تاکید کرد که موضوعات «مهم و تاثیرگذار» هستند و مدیریت آنها از طریق تعامل و گفت‌وگو انجام می‌شود.

تامین حقابه از طریق هیرمند و هریرود موضوعی است که ایران به طور تاریخی در این خصوص با همسایه خود با مشکل روبرو بوده و از زمان روی کار آمدن طالبان در افغانستان بیشتر با چالش‌های آن دست و پنجه نرم می‌کند.

اهمیت این مساله در جریان سفر عراقچی به کابل به حدی بود که ملا محمدحسن آخند، رئیس الوزرای حکومت سرپرست افغانستان در دیدار با رئیس دستگاه دیپلماسی کشورمان، تامین حقابه ایران از هیرمند را یک «تعهد شرعی، اخلاقی و انسانی» دانست که «حتی بدون وجود معاهده، افغانستان خود را موظف به این امر می‌داند.»

در راستای اجرای معاهده ۱۳۵۱ هیرمند بین ایران و افغانستان، بهمن ماه سال گذشته بیست و هفتمین نشست کمیساران آب هیرمند با حضور نمایندگان دو کشور در شهر زابل برگزار شد.

در آن نشست طرف ایرانی ضمن ارائه گزارشی درخصوص دریافت نشدن حقابه از رودخانه‌ هیرمند در سال‌های اخیر، به موانعی از جمله مشکلات فنی سازه‌های احداثی در مسیر این رودخانه به ویژه اصلاح سد کمالخان اشاره کرد.

تالاب هامون؛ قلب تپنده محیط زیست شرق کشور در محاصره سدها

معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان گفت: سدهای بالادست یکی پس از دیگری بر هیرمند، خاشرود و فراه بعنوان شریان‌های حیاتی تالاب هامون، قلب تپنده محیط زیست شرق کشور را به مخاطره انداخته و در صورت عدم چاره اندیشی بیم از دست دادن قطعه دیگری از کارکرد پیکره میهن هر روز پررنگتر می‌شود.

حسین سرگزی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: تغییر اقلیم، مهار و انحراف رودخانه‌های تغذیه کننده، حفر چاه‌های زیاد، توسعه کشاورزی و صنعت، آلودگی آب‌ها و تجاوز به حریم تالاب‌ها از جمله عوامل وضعیت بغرنج فعلی تالاب‌ها بعنوان غنی‌ترین اکوسیستم‌های کشور به شمار می‌روند.

وی ادامه داد: بطوریکه خشک شدن بخش‌های زیادی از این پهنه‌های آبی خسارات زیادی را متوجه زیست‌گاه و جوامع دور و نزدیک کرده است.

معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان، افزود: توفان‌های گرد و غباری که عمدتا منشا تالابی دارند از جمله این زیان‌ها هستند که ابعاد وخیم آن با ازدیاد بیماری‌های تنفسی، گوارشی، چشمی و خونی روزانه در حال گسترش است.

مجموعه تالاب‌های بین المللی هامون در شمال سیستان و بلوچستان با محرومیت ورود آب از سوی افغانستان وضعیت ناخوشایندی را سپری می‌کند

وی بیان کرد: کارکردهای غیرقابل انکار اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی تالاب‌ها و در هم تنیدگی حیات جوامع انسانی با این پدیده‌های طبیعی در بسیاری از مناطق کشور به‌ویژه در مناطق خشک که منابع آبی محدود بوده امری بدیهی است.

سرگزی تصریح کرد: شکل گیری و بقای جزایر حیات در مناطق خشک وابسته به وجود بدنه‌های آبی حداقلی است که نقش تالاب‌های تاریخی در این مناطق اهمیت بارزتری می‌یابد.

وی خاطرنشان کرد: تالاب‌های دائمی، فصلی، ساحلی و رودخانه‌ای موجود در سیستان و بلوچستان نه تنها گونه‌های منحصر بفرد گیاهی و جانوری را در خود جای داده‌اند بلکه محلی برای تعامل زیستمندان موجود در تالاب با جوامع انسانی حاشیه این پیکره‌های آبی هستند.

معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان ادامه داد: محل ارتزاق، تفریح، نشاط و امید شهروندان سیستانی عرصه‌های تالابی بود که در این سال‌ها بدلایل مختلف مورد آسیب قرار گرفته و جوامع محلی بعنوان همسایگان متعامل با این عرصه‌ها بیش از سایران فقدان کارکردهای گذشته آنان را درک و اثرات خسارت بار عدم حضورشان را احساس کرده‌اند.

وی گفت: مجموعه تالاب‌های بین المللی هامون در شمال سیستان و بلوچستان با محرومیت ورود آب از سوی افغانستان وضعیت ناخوشایندی را سپری می‌کند.

سرگزی با بیان اینکه هامونیان نه تنها فقر اقتصادی را شاهدند بلکه اینک بازگشت امید و نشاط گذشته را نیز دور از دسترس می‌دانند، تاکید کرد: سدهای بالادست یکی پس از دیگری بر هیرمند، خاشرود، فراه بعنوان شریان‌های حیاتی تالاب هامون، قلب تپنده محیط زیست شرق کشور را به مخاطره انداخته و در صورت عدم چاره اندیشی بیم از دست دادن قطعه دیگری از کارکرد پیکره میهن هر روز پررنگتر می‌شود.

راه نجات هامون چیست؟

به گفته وی؛ تالاب بین‌المللی هامون باوجود گروداران پرشماری چون وزارت خارجه، وزارت نیرو، محیط زیست، منابع طبیعی، عشایری، جهاد کشاورزی، مراکز تحقیقاتی، پژوهشی و دانشگاهی، مرزبانی، هنگ مرزی، فرمانداری‌ها، شوراهای اسلامی، بهره برداران و مردم محلی جایی در برنامه سند آمایش سیستان و بلوچستان به عنوان مبنای اولویت بندی توجه و تخصیص اعتبار در برنامه پنج‌ساله هفتم پیشرفت و توسعه کشور ندارد و تا زمانی که این بی توجهی جبران نشود، امیدی به بهبود اوضاع آن نیست.

معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان اظهار کرد: کنترل بحران زیست محیطی نابودی حیات وحش گیاهی و جانوری و ازدیاد گرد و غبار ناشی از نبود رطوبت در عرصه نیم میلیون هکتاری هامون که جمعیت بسیاری را در ایران، افغانستان و پاکستان متاثر می سازد را نیازمند توجه ویژه و اقدام فوری است.

وی برجسته سازی و جلب همکاری در سطح بین المللی، مذاکرات ۲ و چند جانبه، مسوولیت پذیری و پیگیری در سطح ملی، بازنگری در طرح مدیریت جامع تالاب، برنامه ریزی هماهنگ‌ و تقسیم کار دستگاه‌های مرتبط، تخصیص اعتبارات کافی، تخصیص حقابه حتی از منابع آب حداقلی موجود در منطقه، استفاده از مشارکت مردم، همراهی رسانه‌ها و فراخوان نخبگان و خبرگان را برای بقای بزرگترین تالاب و دریاچه آب شیرین شرق فلات ایران ضروری دانست.