نام دکتر محمد مصدق در تاریخ ایران زمین با ملی شدن نفت ایران و استعمارستیزی اوگره خورده است. او مردی وطن‌پرست و آزادیخواه بود که سال‌ها با استعمار و استبداد حاکم بر ایران مبارزه کرد. نخست‌وزیر مردمی و نماد ملی‌گرایی ایران، پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ شمسی که به سرنگونی دولتش انجامید، دستگیر و به سه سال زندان و بعد هم تبعید در احمدآباد محکوم شد.

اما ماجرای سقوط این سیاستمدار پرآوازه در تاریخ ایران از کجا شروع شد؟

۲۵ مرداد سال ۳۲ روزنامه باختر که حسین فاطمی، وزیر خارجه جسور دولت مصدق آن را هدایت می‌کرد، در تیتر نخستش نوشت: «قرار بود ساعت ۵ صبح امروز مصدق، فاطمی و ریاحی را اعدام کنند!» این جمله نشان از اوضاع ناآرام تهران می‌داد و هراس و بی‌ثباتی آن روزها را به تصویر ‌کشید.

۲۵ تا ۲۸ مرداد خیابان‌های تهران روزهای پرالتهابی را سپری می‌کرد، در تهرانِ نیمه‌تعطیل و پر از شایعات، شعارهایی متناقض خیابان سر داده می‌شد: «مرگ بر مصدق»، «مرگ بر شاه»، «زنده باد مصدق»، «زنده باد شاه»، تا نتیجه نامیمون این روزهای پرالتهاب، سرنگونی دولتی ملی در ایران شود و سرویس اطلاعاتی آمریکا و MI۶ انگلیس، به همراه عناصر داخلی، با کودتایی بی‌رحمانه دولت مصدق را ساقط کنند و پیر سیاست، با تمام آرزوهای بزرگش برای یک ایران آزاد و مستقل، در برابر ائتلافی بی‌رحم شکست بخورد.

گرچه مصدق نیز همچون تمام سیاستمداران چهره‌ای خاکستری با نقاط قوت و ضعف و موفقیت و اشتباه است اما تصویری که این روزها با گذشت ۷۲ سال از آن روزها در فضای مجازی ساخته شده، تامل برانگیز است؛ روایتی بیشتر منفی که به نظر با ذهنیت افکار عمومی همخوانی ندارد.

گروه داده‌کاوی ایرنا به منظور واکاوی و تحلیل دیدگاه‌های کاربران ایکس فارسی درباره «مصدق» و موضوعات و دغدغه‌های مربوط به او، هم‌زمان با سالگرد درگذشتش در ۱۴ اسفند ماه، به بررسی داده‌های توئیتری مرتبط رفته و اکنون به مناسبت هفتاد و چهارمین سالروز ملی شدن صنعت نفت، این پژوهش را منتشر می‌کند.

در این پژوهش، استخراج داده‌ها از طریق سامانه پایشگر شبکه‌های اجتماعی انجام شده و گزارش آن به صورت کیفی و کمی تنظیم شده است.
در بخش کمی، آمار و اطلاعات مربوط به انتشار داده‌ها، تعداد کاربران و محتوای نشری و بازنشری مورد مقایسه قرار گرفته و در بخش کیفی، پرلایک‌ترین مضامینی که توئیتری‌ها درباره «محمد مصدق» به کار برده‌اند، استخراج شده و به روش تحلیل مضمون و نمونه‌گیری از داده‌ها مورد تحلیل قرار گرفته است.

۳۰۰هزار توئیت و ریتوئیت درباره «مصدق»

در بازه زمانی ۲ سال و نیم از اول مهرماه ۱۴۰۱ تا ۱۵ اسفندماه ۱۴۰۳ و با جست‌وجوی کلیدواژه «محمد مصدق»، تعداد ۲۹۳ هزار و ۹۴۳ توئیت در بستر ایکس فارسی توسط ۷۶ هزار و ۸۳۳ کاربر منتشر شده است. نرخ مشارکت ۳.۸ در این موج توئیتری از همه‌گیری این موضوع در میان اقشار و طیف‌های مختلف فکری حکایت دارد.
نرخ مشارکت که نسبت تعداد محتوا و توئیت‌ها را نشان می‌دهد، هرچقدر کمتر و زیر ۱۰ باشد، به نوعی از عمومیت موج مورد بررسی و همچنین فقدان سازماندهی شدن آن حکایت دارد. این تعداد توئیت نزدیک به ۲ میلیون و ۲۳۳ هزار و ۸۷۸ لایک گرفته که نشان از پسند نسبی کاربران به این محتوا دارد.

مقایسه آمار کمی مرتبط با محمد مصدق در توئیتر فارسی

مقایسه آمار کمی تولید محتوا درباره «محمد مصدق» در بازه زمانی اول مهرماه ۱۴۰۱ تا اول مهرماه ۱۴۰۲ نشان داد در این بازه، ۱۵۷ هزار و ۵۴۷ توئیت از سوی ۵۶ هزار و ۵۰۶ کاربر با ۸۲۱ هزار و ۸۷۹ لایک منتشر شده است. در مقابل در بازه زمانی یک ساله دوم؛ یعنی از اول مهرماه ۱۴۰۲ تا اول مهرماه ۱۴۰۳ تعداد ۹۹ هزار و ۱۳۶ توئیت از سوی ۲۴ هزار و۳۶۷ کاربر و تعداد لایک ۹۶۰ هزار و ۹۴۲ منتشر شده است که نشان از روند نزولی تولید محتوا در مقایسه با یکسال قبل دارد. همچنین تعداد کاربران کمتری درباره این موضوع تولید محتوا کرده‌اند اما تعداد لایک در سال دوم در مقایسه با سال اول مقداری بیشتر است که نشان دهنده پسند نسبی کاربران از مطالب منتشر شده در این بازه دارد.

تحلیل مضمون توئیت‌های پرلایک مرتبط با «محمد مصدق» در ایکس فارسی

توهین، تحقیر و تمسخر مصدق

در بررسی توئیت‌های پرلایک مرتبط با «محمد مصدق» در بازه زمانی ۲ سال و نیمه اول مهر ماه ۱۴۰۱ تا ۱۵ اسفند ۱۴۰۳ در ایکس فارسی، ۳۴.۷۲ درصد از محتواها به توهین و تحقیر و تمسخر او اختصاص داشته است. تعداد زیادی از کاربران با اشاره به بیمار بودن مصدق، او را فردی پیر و خرفت دانسته‌اند که در زمان نخست‌وزیری با چالش‌های زیادی مواجهه بود و از فرمان پهلوی سرپیچی می‌کرد. عده‌ای دیگر با اشاره به علاقه مصدق به خربزه، با انتشار محتوای تصویری به تمسخر و تحقیر او پرداخته‌اند. برخی نیز او را فردی وطن‌فروش دانسته و توهین کرده‌اند. عده‌ای دیگر با منتشر کردن محتوای تصویری، او را از نظر ظاهری و رفتار با شخصیت دراکولا در فیلمی به همین نام مقایسه و توهین و تمسخر کرده‌اند.

متهم کردن مصدق به دیکتاتوری و ایران‌ستیزی

حدود  ۳۱.۹۴ درصد از محتوای مورد بررسی این نمونه آماری مرتبط با مصدق، در این بازه زمانی، به متهم کردن وی به دیکتاتوری و ایران‌ستیزی اختصاص داشته است. تعدادی از کاربران با بیان منش و سخنان مصدق درباره نفت ایران که آن را متعلق به همه مسلمانان دانسته، او را فردی ایران ستیز و تحت تاثیر روحانیون دانسته و نکوهش کرده‌اند. همچنین رویکردهای او در زمینه استقلال‌طلبی و ارتباط نداشتن با غرب را مذموم شمرده‌اند. برخی از کاربران با اشاره به رفتارهای فردی مصدق، او را خودخواه دانسته و سرپیچی او از فرمان‌های محمدرضا پهلوی و تعیین و اجرای قوانین فردی توسط او را محکوم کرده‌اند.

تمجید از نقش سیاسی مصدق و دستاوردهایش

حدود یک چهارم از محتوای مورد بررسی در این نمونه آماری به تمجید از سیاست‌ها و دستاوردهای دکتر مصدق اختصاص داشته است. عده‌ای از کاربران با اشاره به روحیه ضداستعماری مصدق، او را فردی وطن‌پرست و آزاده دانسته‌ و شخصیت قاطع و ضد سلطنتی او را مورد تقدیر قرار داده‌اند. برخی با اشاره به عزل پسر مصدق از خدمت دولتی توسط پدرش در زمانی که به نخست‌وزیری رسید، او را فردی درستکار دانسته‌اند که با عزل پسرش نشان داده چشمداشتی به قدرت ندارد. برخی کاربران با اشاره به ملی شدن نفت توسط مصدق او را فردی شجاع دانسته‌اند که دست هر دیکتاتوری را قطع می‌کرد. تعدادی از کاربران این روحیه دکتر مصدق را باعث کودتا علیه او و محاکمه‌اش بعد از ۲۸ مرداد دانسته اما با این وجود، نام مصدق در تاریخ به‌عنوان نماد شرافت و مقاومت جاودانه شد.

اشاره به نقش باورهای مصدق در شکل‌گیری انقلاب ۵۷

در بررسی توئیت‌های پرلایک مرتبط با «محمد مصدق» در بازه زمانی ۲ سال و نیمه اول مهرماه ۱۴۰۱ تا ۱۵ اسفندماه ۱۴۰۳ در ایکس فارسی، ۱۱.۱۱ درصد از محتوای مورد بررسی به نقش باورها و شخصیت مصدق در شکل‌گیری انقلاب ۵۷ اشاره داشته است. تعداد زیادی از کاربران با اشاره به نقش تاثیرگذار مصدق در جبهه ملی ایران و شکل‌گیری و ادامه این حزب و تفکر، نقش او را در جریان انقلاب ۵۷ و مبارزه با رژیم پهلوی پررنگ دانسته و حضور افرادی چون داریوش فروهر و ابراهیم یزدی و حتی مهندس بازرگان در روند انقلاب اسلامی را متاثر از تفکرات او دانسته‌اند. به اعتقاد این گروه، میراث فکری مصدق، گرچه با کودتا سرکوب شد اما در بستر زمان به یکی از عوامل شکل‌گیری حرکت‌های آزادی‌خواهانه در ایران معاصر بدل گشت.

ابر کلمات کل محتوای مربوط به «محمد مصدق» در ایکس فارسی

ابرکلمات واژگان پرتکرار یکی از ابزارهای مفید برای بررسی محتوای منتشر شده در بسترهای مجازی است که همه محتوای بررسی شده در آن بازه زمانی را با فیلترهای اعمال شده نمایش می‌دهد. این ابزار از جمله ابزارهای کیفی تحلیل شبکه‌های اجتماعی و محتوای پیام‌رسان‌هاست که فضای کلی و کلمات و هشتگ‌های پرتکرار آن‌ها را نشان می‌دهد. در ادامه ابر کلمات واژگان پرتکرار مرتبط با «محمد مصدق» در بستر ایکس فارسی از طریق واکاوی بیش از ۲۹۳ هزار و ۹۴۳ توئیت پیرامون این موضوع در بازه زمانی ۲ سال و نیم این گزارش تهیه شده است.

در بررسی واژه‌های پرتکرار ایکس فارسی مرتبط با مضمون «محمد مصدق» از اول مهرماه ۱۴۰۱ تا ۱۵ اسفندماه ۱۴۰۳، «محمد مصدق» و «دکتر محمد مصدق» بیشترین تکرار را به خود اختصاص داده است. با توجه به این‌که گزارش پیش‌رو بررسی توئیت‌های پرلایک در رابطه با «محمد مصدق» در ایکس فارسی بوده است و محتوای تولید شده از سمت کاربران مربوط به این موضوع بوده، تعدادی از کاربران با اشاره به نقش ضد استعماری دکتر مصدق در ایران و نقش او در ملی شدن صنعت نفت، به تمجید از وی پرداخته و وجود چنین انسان‌هایی را برای کشور ضروری دانسته‌اند. در مقابل عده‌ای دیگر (بیشتر با گرایش سلطنت‌طلبی) مصدق را فردی خودرای و مستبد که در زمان خود با دیکتاتوری سعی در براندازی حکومت پهلوی و به قدرت رساندن خود را داشته، دانسته‌اند و شخصیت او را مورد نکوهش و توهین قرار داده‌اند.

واژگان «نهضت ملی»، «نخست وزیر»، «صنعت نفت» و «ملی شدن نفت» نیز از دیگر واژگان پرتکرار در ایکس فارسی بوده‌اند. عده‌ای از کاربران با حمایت از مصدق به تقبیح دیکتاتوری پهلوی در کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ پرداخته‌اند. عده‌ای دیگر با انتقاد از شرایط سخت اقتصادی در ایران با توجه به دارا بودن نفت و منابع ملی خواستار رسیدگی به شرایط و مدیریت آگاهانه از سوی دولت شده‌اند.

واژه «سالروز درگذشت» در حالی از سوی کاربران پرتکرار شد که عده‌ای با اشاره به اتفاقات رخ داده در زندگی مصدق و مرگ او این روز را گرامی دانستند و در مقابل کاربرانی با گرایش سلطنت طلبی مصدق را فردی با شخصیت نمایشی دانستند و او و ادامه دهندگان راهش را مورد نکوهش قرار داده‌اند.

چهره‌ای با ۷۸ درصد مخالفت!؟

نمودار بالا درصد موافقان و مخالفان مصدق را نشان می‌دهد. حدود ۷۸.۰۸ درصد از کاربران در این نمونه آماری از مخالفان مصدق بوده‌اند و با این رویکرد به تولید محتوا از مصدق پرداخته بودند.

۲۱.۹۲ درصد از کاربران نیز موافقان افکار و شخصیت و دستاوردهای دکتر مصدق بوده‌اند و در این راستا تولید محتوا کرده‌اند اما آیا واقعاً مصدق این میزان مخالف در جامعه ایران دارد؟

جریان‌شناسی توئیت‌های موثر و پرلایک

برای روشن‌تر شدن موضوع و تحلیل سهم رویکردهای مثبت و منفی، جریان‌شناسی توئیت‌های پرلایک را از طریق کدگذاری حدود ۲۰۰ توئیت‌ که بیشتر مورد توجه و پسند کاربران این بستر بود انجام دادیم که نتیجه آن در گراف دایره‌ای زیر ارائه شده است:

تحلیل جریان‌شناسی و رویکرد کاربران به چهره مصدق که از طریق این ۲ گراف قابل برداشت است، نشان می‌دهد ۶۴ درصد توئیت‌های پرلایک درباره مصدق، از سوی کاربرانی با گرایش سلطنت‌طلبی تولید و منتشر شده است. در واقع بازیگردان و گرداننده اصلی موج توئیتری علیه مصدق در توئیتر در ۲ سال اخیر، سلطنت‌طلبان بودند که محتوای منفی و تخریبی علیه این چهره سیاسی را نشر و بازنشر کردند.

جمع بندی

۱. انتشار بیش از ۲۹۳هزار و ۹۴۳ توئیت در بازه زمانی ۲ سال و نیم که بیش از ۲ میلیون و ۲۳۳ هزار و ۸۷۸ لایک گرفته‌اند، نشان می‌دهد شخصیت «محمد مصدق» در بین ایرانیان فردی تاثیرگذار بوده و وجوه شخصیتی و سیاسی او در برهه‌های مختلف زمانی مورد بحث بین کاربران قرار گرفته است.

۲.تحلیل رویکرد کاربران موثر ایکس فارسی از مخالفت ۷۸ درصدی کاربران نسبت به شخصیت مصدق حکایت دارد اما براساس جریان‌شناسی توئیت‌های پرلایک، می‌توان بخش مهم و قابل توجه این مخالفت و رویکرد منفی را به حضور و فضاسازی سلطنت‌طلبان توئیتری نسبت داد. به نظر می‌رسد طیف سلطنت‌طلب به رغم ادعای رویکرد دموکراتی و آزاداندیشانه، هر چهره‌ای که به نحوی با «شاه پهلوی» زاویه داشته را زیر تیغ می‌برد و این رویکرد آن، منحصر به جمهوری اسلامی نیست بلکه از آنجا که هواداران مصدق و ملی‌گرایان را به دلیل رویکرد انتقادی به نظام، رقیب خود تلقی می‌کنند، توان بیشتری را در تخریب او گذاشته‌اند.

۳. بخشی از نقدها به مصدق، ناشی از رویکرد انعطاف‌ناپذیر او بوده که در نهایت در ایجاد زمینه حذف دولت او نیز بی‌تاثیر نبود. از این رو، این بخش از کاراکتر سیاسی این چهره را نیز نباید در نظر دور داشت تا بتوان نگاهی واقع‌بینانه به برداشت ایرانیان از مصدق پس از ۷۲ سال داشت.