جایی که رسانه حتی جای پدر و مادر را برای کودک می‌گیرد

از نگاه بسیاری از روانشناسان، امروزه رسانه بیش از خانواده و نظام تربیت رسمی یا حتی گروه همسالان می‌تواند هویت و شخصیت کودکان را از خود متاثر کند. این وضعیت آسیب‌های متعددی را متوجه کودکان می‌کند.

رسانه می‌تواند تهدیدی جدی و نگران‌کننده برای والدین در زمینه الگوگیری کودکان باشد. رسانه می‌تواند علاقه و اشتهای تحصیلی یا عدم علاقه به تحصیل اخلاق و سبک جدید رفتارهای اجتماعی، سیاسی اقتصادی و … ایجاد کند. بر این مبنا، ضرورت می‌یابد که تأثیر رسانه بر کودکان و نوجوانان از جنبه‌های مختلف بررسی شود تا با کسب اطلاعات لازم بتوان راهکارهای مناسب و نه مقطعی و سطحی یا غیر واقع‌بینانه در این زمینه اتخاذ کرد؛ این موضوعی است که در پژوهشی تحت عنوان «تاثیرات رسانه بر هویت کودکان و نوجوانان» به قلم «شاهده زهرا ناطقی» در تابستان ۱۴۰۰ در نشریه پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده منتشر شده و در ادامه خلاصه‌ای از آن آمده است.

رسانه‌ها تاثیرات عمیق مثبت و منفی در توسعه شناختی، رفتاری و اجتماعی کودکان بر جای می‌گذارند؛ خشونت، رفتارهای جنسی پرخطر، مصرف الکل، چاقی، سیگار و…. از این موارد است

بر مبنای این پژوهش، رسانه‌ها می‌توانند در ایجاد دگرگونی‌های عمیق در روابط اعضای خانواده‌ و سست شدن پیوندها نقش اساسی داشته باشند، هر چند شناخت و آموزش خانواده‌ها از روش‌های نوین تربیتی، استفاده بهینه از امکانات آموزشی و بهداشتی و تقویت برخی ارزش‌های اجتماعی و… را می‌توان از پیامدهای مثبت رسانه دانست.

رسانه و یادگیری

یادگیری

آموزش از کارکردهای اصلی رسانه‌ها است. رسانه‌ها به بینش، نگرش و مهارت‌های رفتاری کودکان و نوجوانان شکل می‌دهند. رسانه‌های گروهی به ویژه تلویزیون، فیلم‌های سینمایی و مطبوعات می‌توانند بر دانش و اعتقادات ملی مخاطبان گروه‌های سنی مختلف تأثیر بگذارند.

کاهش نرخ مطالعه

یکی از زیان‌های گسترش حضور رسانه‌های جدید در زندگی کودکان تک‌بعدی شدن آنها است. تأثیرپذیری و علاقه زیاد کودکان به رسانه‌های دیداری و شنیداری موجب کاهش شدید فرصت و رغبت استفاده آنها از منابع و رسانه‌های مکتوب است. عدم حضور جدی کتاب، مجله و سایر وسایل ارتباطی مکتوب در زندگی نونهالان و نوجوانان سبب دور شدن آنها از عوامل فرهنگ‌ساز می‌شود.

افت تحصیلی

علاقه مفرط کودکان به برنامه‌های رسانه‌ای از فرصت و علاقه آنها برای فعالیت‌های آموزشی می‌کاهد و رغبت آنها را به مدرسه کم می‌کند. شاید به همین دلیل است که مطالعات انجام شده نشان می‌دهند کودکانی که بیشتر اوقات تلویزیون می‌بینند در مقایسه با دیگران، درخشش کمتری از نظر تحصیلی دارند.

کودکان به تایید شدن از سوی والدین علاقه دارند. آموزش امور اخلاقی به کودک از طریق رسانه‌ها سبب درونی‌شدن ارزش‌ها و شکل‌گیری مجموعه‌ای از عادات و درونی شدن آنها و در نتیجه تاییدشان از سوی والدین می‌شود و این همان چیزی است که کودک بسیار به آن نیازمند است

تأثیر اجتماعی رسانه

آثار اجتماعی رسانه بسیار عینی و غیرقابل‌انکار است. پژوهشگران معتقدند برخی ناهنجاری‌های اجتماعی را با روش‌های بازدارنده خشن نمی‌توان کنترل کرد. با رسانه‌ها می‌توان تأثیرات عبرت‌آموز بیشتری به دست آورد. رسانه‌ها تأثیرات عمیق مثبت و منفی در توسعه شناختی، رفتاری و اجتماعی کودکان بر جای می‌گذارند؛ خشونت، رفتارهای جنسی پرخطر، مصرف الکل، چاقی، سیگار و…. از این موارد است.

جامعه‌پذیر کردن کودکان

آموزه‌ها و اطلاعات متنوعی از رسانه‌ها به ویژه تلویزیون به کودکان و نوجوانان ارائه می‌شود. بسیاری از یادگیری‌ها غیر مستقیم هستند و پایدارترین تربیت، تربیت غیرمستقیم و ضمنی است. رسانه ها به باورها و اعتقادات کودکان شکل می‌دهند. کودکان و نوجوانان با مشاهده و تقلید آنچه می‌بینند برخی رفتارها را فرامی‌گیرند.

کودکان به تأیید شدن از سوی والدین علاقه دارند. آموزش امور اخلاقی به کودک از طریق رسانه‌ها سبب درونی شدن ارزش‌ها و شکل‌گیری مجموعه‌ای از عادات و درونی شدن آنها و در نتیجه تأیید آنها توسط والدین می‌شود و این همان چیزی است که کودک بسیار به آن نیازمند است. کودک در ابتدا فقط برای جلب نظر والدین خود به امور اخلاقی می‌پردازد، ولی در نهایت این ارزش‌ها درون او نهادینه و ماندگار می‌شود.

کاهش فعالیت‌های اجتماعی

استفاده از تلویزیون، شبکه‌های مجازی یا بازی‌های کامپیوتری در اجتماع یا حتی منزل باعث کاهش مشارکت‌های اجتماعی می‌شود. کودکان به دلیل صرف وقت پای تلویزیون و دیگر رسانه‌ها دچار کمبود، بی نظمی یا اختلال در ساعت خواب می‌شوند. این امر توانایی روحی و جسمی کودک و نوجوان را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

پرکردن اوقات فراغت

اصلی‌ترین فعالیت کودکان بازی و درس است. طبیعی است که بعد از مدتی این فعالیت، ملال‌آور و خسته‌کننده می‌شود، بنابر این تنوع و ایجاد امور تفریحی ضروری به نظر می رسد. وقتی کودک از درس خواندن و بازی کردن خسته و نیازمند فعالیت دیگری می‌شود، رسانه، جایگزینی برای رفع خستگی او و عاملی برای ایجاد آمادگی برای پرداختن به درس محسوب می‌شود.

پیامدهای فرهنگی رسانه

با ظهور تکنولوژی‌های جدید، نظام اعتقادی و رفتاری که فرهنگ را شکل می‌دهند، در معرض تحول و دگرگونی قرار می‌گیرند. بنابراین بشر امروزی در مواجهه با رسانه‌های جمعی و فناوری‌های ارتباطی با خیل عظیمی از افکار و فرهنگ‌های مختلف با هویت مجازی گوناگون مواجه شده است. یکی از تأثیرات نامطلوب رسانه‌ها به ویژه ماهواره‌ها، افزایش احساس بی‌تعلقی به هویت ملی و مذهبی است.

بلوغ زودرس

کاهش ارتباط با والدین، فشار بر خانواده برای خرید مشاهدات آنها در تبلیغات رسانه‌ای، افزایش مصرف‌گرایی، ناامیدی و نارضایتی از زندگی به دلیل الگوگیری‌های نامناسب از رسانه و از آسیب‌های فرهنگی رسانه است

کودک باید در فضای کودکانه زیست کند، نه در دنیای واقعی بزرگسالان. به اعتقاد برخی روانکاوان صرف زمان زیادی که کودکان برای تماشای برنامه‌های بزرگسالان می‌گذارند تأثیرات محیط زندگی بزرگسالان بر کودکان را افزایش داده و آنها را دچار بلوغ زودرس می‌کند.

الگوگیری‌های نامناسب

امروز نسل جدید به مراتب کمتر از والدین و بزرگسالان خود، ارزش‌ها و سنت‌های نسل قبل را می‌پذیرند. در بیشتر موارد الگوهای رفتاری کودکان و نوجوانان الگوهایی است که از رسانه‌های جمعی دریافت می‌کنند. هنرپیشه‌ها، بازیگران و خواننده‌ها در مقایسه با معلمان و مربیان، الگوهای مطلوب‌تری برای کودکان و نوجوانان هستند. کاهش ارتباط با والدین، فشار بر خانواده برای خرید مشاهدات آنها در تبلیغات رسانه‌ای، افزایش مصرف‌گرایی، نا امیدی و نارضایتی از زندگی به دلیل الگوگیری‌های نامناسب از رسانه و از آسیب‌های فرهنگی رسانه است.

دسترسی آسان به اطلاعات ناسالم

یکی از نگرانی‌های رایج در مورد رابطه کودکان با رسانه، امکان دسترسی آنها به اطلاعاتی است که برای کودکان نامناسب و مضر است. این نگرانی به ویژه با پیدایش اینترنت و شبکه‌های اطلاع‌رسانی جهانی بسیار جدی‌تر شده و مربیان و متولیان تربیت در جوامع را با دغدغه‌های بزرگ مواجه کرده است.

رسانه و تبعات رفتاری آن برای کودکان

انفعال و الگوپذیری نامناسب

دسترسی کودکان و نوجوانان به تولیدات رسانه‌های غربی فرامرزی این دغدغه جدی را موجب می شود که آنها الگوهایی ناهمگون با ویژگی‌های فرهنگی، اقتصادی، خانوادگی و ملی خویش برگزینند و از پیشینه و هویت تاریخی خود جدا شوند.

خشونت طلبی و پرخاشگری

تولید برنامه‌های خشونت‌آمیز از آسیب‌های رایج دنیای رسانه‌ها است. تقاضای بازار، هزینه کمتر و ایجاد هیجانات کاذبی که مخاطبان را بیشتر به خود جذب می‌کند در قالب فیلم ،کارتون، رمان، داستان و… محصول شرکت‌های بزرگ رسانه‌ای است.

به اعتقاد برخی روانکاوان، صرف زمان زیادی که کودکان برای تماشای برنامه‌های بزرگسالان می‌گذارند تاثیرات محیط زندگی بزرگسالان بر کودکان را افزایش داده و آنها را دچار بلوغ زودرس می‌کند

کم‌تحرکی، خستگی و عدم نشاط

فعالیت و تحرک جسمی و بازی از اصلی‌ترین نیازهای کودک و نوجوان است و در شکل‌گیری شخصیت متعادل وی تأثیر عمده دارد. انس و عادت به رسانه‌ها به ویژه بازی‌های رایانه‌ای از تحرک جسمانی کودکان کم می‌کند و آنها را از بازی با همسالان خود باز می‌دارد. کاهش میزان استراحت و ورزش، دیر خوابیدن، چاقی، تنبلی و کسالت از آسیب‌های جسمی و رفتاری است که در صورت افراط کودکان و نوجوانان در استفاده از رسانه‌های دیداری باید منتظر آن بود.

تاثیر روانی رسانه‌

تضعیف ارتباط عاطفی کودک با خانواده

جذابیت رسانه و فراورده‌های روزافزون آنها موجب علاقه شدید کودک به آنها شده و سبب می‌شود اندک اندک کودک از دنیای حقیقی فاصله گرفته و به دنیای رسانه تخیل و تنهایی روی آورد.

انزواطلبی و خیال پردازی

ارتباط با گروه همسالان در اثر اکتفا به سرگرمی‌ها، بازی‌ها و تفریحات رسانه‌ای و رایانه‌ای کاهش می‌یابد. این امر سبب محرومیت کودکان از مهارت‌های برقراری ارتباطات انسانی و تعامل با گروه‌های هم سن می‌شود و به تدریج گوشه‌گیری را به صورت خصلت رفتاری به کودک تحمیل می‌کند.

راهکارهای کاهش آثار نامطلوب رسانه

نه بازگشت به دوران پیش از رسانه‌های نوین ممکن است و نه سیاست‌های منع‌گرایانه سودمند واقع می شود. بنابراین باید تلاش کرد تا تأثیرات منفی آن را به حداقل رساند.

بالا بردن سواد رسانه‌ای

سواد رسانه‌ای توانایی دسترسی، تجزیه و تحلیل، ارزیابی و ایجاد همه انواع پیام‌های رسانه‌ای است. سواد رسانه‌ای مجموعه‌ای از مهارت‌ها است که هر فرد می‌تواند آنها را فراگیرد. با فراگیری سواد رسانه می‌توان پیام‌های پیچیده تلویزیون، اینترنت، رادیو و دیگر رسانه‌ها را کشف کرد. مهارت‌های سواد رسانه‌ای به کودکان نوجوانان و بزرگسالان سبب موارد ذیل می‌شود: دست یافتن به درک درستی از چگونگی ساختن مفاهیم و مقاصد توسط رسانه‌ها، نیل به سطحی از تشخیص نسبت به متولیان رسانه در مورد القای باورها یا ایجاد رفتار خاص در مخاطبان، تشخیص اطلاعات غلط متعصبانه یا دروغ در میان حجم انبوه اطلاعات، کشف واقعیت‌های پنهان داستان یا فیلم‌ها که بیان نمی شود، ارزیابی پیام‌های رسانه بر پایه باورها و ارزش‌ها.

از راهکارهایی که برای کاستن از آسیب‌های مواجهه کودک و رسانه می‌توان ارائه داد بالا بردن سواد رسانه‌ای اعضای خانواده به ویژه والدین و همراهی آنها با کودکان و نوجوانان در استفاده از رسانه و همچنین الگوسازی والدین برای آنها است

الگوسازی والدین

الگوسازی مناسب به وسیله والدین می‌تواند سبب تغییر عادت فرزندان در استفاده از رسانه و جایگزینی آن با فعالیت‌های دیگر می‌شود. اگر والدین در ساعت‌های مشخص برنامه خاصی را ببینند، این رفتار به عنوان الگویی برای فرزندان مطرح می‌شود و پذیرش این قانون که استفاده از رسانه نظم مشخصی باید داشته باشد راحت‌تر خواهد بود.

مشارکت و همراهی والدین در استفاده از رسانه

کودکان باید برای هویت‌بخشی و بالندگی شخصیت خود روابط اجتماعی و تعاملات مدنی را بهبود بخشند. بهره‌گیری صحیح از رسانه با کمک و برنامه‌ریزی والدین و همراهی آنها با کودک در استفاده از رسانه امکان‌پذیر است. این امر سبب آموزش صحیح موارد استفاده از رسانه و کاهش اثرات نامطلوب آن می‌شود.

تدوین منشور حقوق کودک

برای در اختیار گرفتن اوضاع فرهنگی جامعه در برابر رسانه‌ها و تربیت مناسب، تنظیم برنامه‌ جامع حمایتی و برخی قواعد و مقرارت نیاز است تا با تبیین حقوق کودک در این زمینه بتوان راهنمای عملی مدیران و تولیدکنندگان محصولات رسانه‌ای بود و ضمانت اجرای لازم برای جلوگیری از تجاوز به حقوق را پیش‌بینی کرد. تدوین منشور حقوق کودک در این زمینه لازم و ضروری است.

نتیجه‌گیری

مدیریت رسانه‌ها در حوزه کودک و نوجوان و کاهش آثار منفی آن، نیازمند اراده عمومی است و همه نهادهای متولی باید در سطح محلی، ملی و بین المللی در این زمینه همگام شوند. کودکان و نوجوانان جزو سرمایه‌های ملی هر کشوری هستند. رسانه‌هایی که انواع آلودگی‌ها را به جوامع امروزی تزریق می‌کنند موجب از هم پاشیدگی نظام روانی و اعتقادی کودکان می‌شوند. راهکارهایی که برای کاستن این آسیب‌ها می توان ارائه داد بالا بردن سواد رسانه‌ای اعضای خانواده به ویژه والدین و همراهی آنها با کودکان و نوجوانان در استفاده از رسانه و همچنین الگوسازی والدین برای آنهاست. همچنین به متولیان رسانه و سیاست‌گذاران حوزه فرهنگ و تربیت پیشنهاد می‌شود که برنامه‌های ملی تقویت معارف دینی و تبلیغ سبک زندگی اسلامی خانواده محور و … را تبلیغ کنند.

پی‌نوشت:

شاهده زهرا ناطقی، «تاثیرات رسانه بر هویت کودکان و نوجوانان»، پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده، سال چهارم، شماره ششم، بهار و تابستان